بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

22 اسفند 1385 ـ  12 مارچ  2008

قدرت و فرهنگ

عباس عبدی 

اعلام وزارت ارشاد در خصوص پاكسازي كتابخانه‌هاي عمومي كشور از كتاب‌هاي غير مفيد و يا مضر در ذيل اخبار ديگر گم شد و حساسيتي را ايجاد نكرد. با اين حال، و برحسب سابقه اين رفتار، به نظر مي‌رسد كه دگر بار تصميم گرفته شده كه از موضع «قدرت» اقدام به فرهنگ‌سازي شود و صد البته اين كار محدود به نفي ديگران مي‌شود، بدون آنكه وجهي ايجابي و موثر از فرهنگ مورد نظر خود را ارايه دهند. شايد صحيح نباشد كه نسبت به اين اقدام از پيش قضاوت شود، و طبعاً در زمان اجرا مديران و دست‌اندركاران كتابخانه‌هاي عمومي كشور خواهند گفت كه چه كتاب‌هايي تحت اين عنوان مشمول پاكسازي شده‌اند و در آن زمان درك دقيق‌تري از اهداف اعلام شده اين طرح خواهيم داشت، از اين رو در اين يادداشت صرفاً به كليت امكان‌پذير يا مفيد بودن دخالت قدرت در فرهنگ پرداخته مي‌شود.

طرفداري از دخالت قدرت در فرهنگ ويژگي ديدگاه‌هاي اقتدارگراست، تا از اين طريق جامعه و مردم را چنان كه مي‌خواهند تربيت و هدايت كنند. اگر حكومت و دولتي خود را برآمده از مردم و مردم‌سالار بداند، براي خود شأن هدايتي قايل نمي‌شود، زيرا چنين حكومتي نماينده مردم خود است و نماينده نمي‌تواند خود را برتر از انتخاب‌كننده دانسته و سنگيني رسالت هدايت او را بر دوش‌هاي نحيف خود حس كند. بعلاوه ماهيت و ويژگي هدايت و تربيت به گونه‌اي است كه با ويژگي قدرت كه اعمال زور است در تباين مي‌باشد. دولت مردم‌سالار اگر وظيفه هدايت جامعه و فرهنگ‌سازي آن را عهده‌دار باشد، به معناي آن است كه قصد دارد مردم و جامعه را به جاي خاصي ببرد، كه آن مردم و جامعه يا بي‌اطلاع از اين مقصد هستند يا علاقه‌مند به رفتن در اين راه نيستند، كه در هر دو صورت چنين مردمي نمي‌توانند براي چيزي كه بي‌اطلاع از آن يا بي‌رغبت به پيمودن آن مسير هستند، افرادي را براي هدايت خود انتخاب كنند.
بنابراين ميان دولت مردم‌سالار و متكي به مردم با رسالت هدايت‌گري مردم و القاي فرهنگي، نمي‌توان جمع نمود و اين دو غير قابل جمع هستند.

فارغ از اين نكته، چنين كاري عوارض سويي هم دارد، كه نه تنها در حكومت‌هاي ديگر، بلكه در تاريخ ايران نيز شاهد آن بوده‌ايم، و مرحوم مطهري به خوبي علت شكست ساسانيان را وابسته شدن فرهنگ و فكر به حكومت آنان مي‌داند، و در رژيم گذشته هم كوشش براي ترويج نوع خاصي از فرهنگ و ممانعت از رواج فرهنگ ديگر هزينه‌ها و كوشش‌هاي سرسام‌آوري شد، اما نتيجه‌اي نبخشيد، سهل است كه آثار معكوس هم داشت.

نتيجه‌اي نبخشيد، زيرا هدايت و فرهنگ چيزي نيست كه مردم آن را از قدرت بگيرند، اين موضوع با باور و عقيده و وجدان انسان مرتبط است و نه با ترس و ارعاب، ما مي‌توانيم از ترس قانون يا دولت كاري را نكنيم و يا حتي حقي را بيان نكنيم، اما نمي‌توانيم اين حق را از باور خودمان بيرون و آن را باطل تلقي كنيم. روند رو به رشد انتشار و استقبال از كتاب‌هاي مذهبي در دهه پاياني رژيم گذشته، معرف غير موثر بودن اقدامات حكومتي و مبتني بر قدرت در فرهنگ‌سازي رسمي يا تخريب فرهنگ غير رسمي ديني است.

اما اين سياست آثار منفي هم دارد، زيرا سطح فرهنگ مورد نظر حكومت را به ناچار پايين‌تر از آن چيزي هم كه شايسته آن هست مي‌آورد. وقتي كه توليدكنندگان اين فرهنگ در فضاي غير رقابتي (هم به لحاظ مادي و هم به لحاظ معنوي) قرار گيرند، سطحي‌ترين و غير موثرترين فرهنگ را عرضه مي‌كنند و حتي موجب تقويت فرهنگ مقابل و مطرود حكومت مي‌شوند. وقتي كه يك نويسنده سطحي‌ترين كتاب را در راستاي فرهنگ مورد نظر حكومت و دولت مي‌نويسد و هزاران نسخه از آن بلافاصله با قيمت مناسب خريداري و روانه كتابخانه‌ها و حتي انبارها مي‌شود و نويسنده مذكور پول خوبي از اين راه به جيب مي‌زند، طبعاً بازار چنين نويسندگاني پررونق مي‌شود و ديگر كسي به خود زحمت آن را نمي‌دهد كه كتابي پرمحتوا تهيه و روانه بازار كند. طبيعي است كه اين كار دولت، صرفاً موجب آسايش خيال مجريان خواهد بود و به توليد مفيد فرهنگي و فرهنگ‌سازي منجر نخواهد شد.

وقتي كه توليدگران فرهنگي و رسمي در فضاي رانتي و غير پرسشگر و غير رقابتي زندگي كنند، مصداق آن ضرب‌المثل كه «خود گويي و خود خندي، عجب مرد هنرمندي» خواهند شد و هر چه توليد كنند در بهترين حالت براي خودشان و كارفرمايشان زيبا مي‌نمايد، در چنين فضايي فيلم‌سازان، نويسندگان، تاريخ‌نويسان، رمان‌نويسان، شعرا و... همه و همه در خدمت يك چيز هستند، كسب رانت بيشتر و آسودگي از تبعات زدن حرف حق و متفاوت و اين مصداق هماني خواهد شد كه مرحوم مطهري به درستي در خصوص انحطاط ساسانيان بيان داشته است.

برگرفته از وبلاگ نويسنده:

http://www.ayande.ir/1386/12/post_455.html#more

بازگشت به خانه