بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

25 بهمن 1384 ـ  14 فوريه 2005

شالوده اسلامی سکولاريسم در ترکيه مدرن

مهدی خلجی
پژوهشگر مطالعات اسلامی - واشنگتن

کتاب اسلام، سکولاريسم و ناسيوناليسم در ترکيه؛ با زير-عنوان ترک کيست؟ نوشته سونر کاگاپتای، پژوهش‌گر ترک و استاد دانشگاه پرينستون در امريکا، بنيادهای جامعه‌شناختی و سياسی شکل‌گيری ترکيه مدرن را تحليل می‌کند.

نه تنها در اندک نوشته‌های فارسی که حتا در بيشتر آثاری که به زبان‌های فرنگی درباره تکوين ترکيه مدرن نگاشته شده‌اند، پيکربندی ترکيه مدرن بر پايه انديشه سکولاريسم و حذف دين از سامان‌گيری سياسی و اجتماعی جامعه بازنموده شده است.

نگره ای خلاف-آمد در مباحث دين و سکولاريسم

ادعای اصلی اين کتاب، درست خلاف آن است. نويسنده استدلال می‌کند که طرح سکولاريستی کمال آتاتورک، بنيان‌گذار ترکيه نوين - در فاصله دو جنگ جهانی - نتوانست دين را يک‌سره از قلمرو عمومی بيرون براند و هويت ترکی را به دور از درون‌مايه‌ای دينی بسازد.

در کتاب اسلام، سکولاريسم و ناسيوناليسم در ترکيه، نويسنده با بررسی منابع، متون و اسناد تاريخی برجا مانده به ويژه از دهه سوم سده بيستم نشان می‌دهد که چگونه «نظام ملت» در دوره عثمانی - که به واقع به مفهوم «امت و جماعت» بود – هرگز به تمامی از ميان نرفت و از آغاز شکل‌گيری ترکيه نوين در قالب قوانين و نظام حقوقی- سياسی بازتوليد شد و در معنادادن به ناسيوناليسم و هويت ملی ترکی نقشی بنيادی و ماندگار بازی کرد.

گرچه کمال آتاتورک، توانست برنامه ناسيوناليسم عرفی و غيرمذهبی خود را در ميانه دو جنگ نخستين و دوم جهانی با موفقيت اجرا کند، به طرز تناقض‌آلودی، اسلام خود در قوام دادن به اين ناسيوناليسم نقشی ژرف داشت.

شالوده اسلامی ترک بودن

بيش از پانصدسال پيش «نظام ملت»، ساکنان قلمرو عثمانی را به بخش‌های گوناگون تقسيم می‌کرد: يونانی‌ها و ديگر مسيحيان ارتدکس در مقام امت ارتدکس (رومی)، ترک‌های ايلياتی و چادرنشين، کردها و بوسنيايی‌ها از يک سو و ديگر ساکنان مسلمان که همه ملت (امت) مسلمان خوانده می‌شدند از سوی ديگر.

اما در ترکيه‌ای که آتاتورک بنيان نهاد، مفهوم ترک بودن بر شالوده اسلام بنا شد. از نظر دولت نوپای ترکيه در آن دوران، همه مسلمانان از جمله کردها، ترک به شمار می‌رفتند و دولت سياست‌هايی اعمال می‌کرد تا همه مسلمانان فارغ از نژاد و قوميت احساس تعلق به «ملت ترک» داشته باشند.

هم‌چنين، دولت، گرچه مسيحيان ترکيه را شهروندان اين کشور قلمداد می‌کرد، لزوماً به آن‌ها به چشم اعضای ملت ترک نمی‌نگريست.

براين اساس، به رغم پيدايش دولت سکولار و عرفی و نيز ناسيوناليسم غيرمذهبی در ميانه دو جنگ، ميراث برجامانده از عهد عثمانی و «نظام ملت» موجب شد دين ابزار اصلی شکل دادن به هويت در ترکيه مدرن بماند.

آميختگی مليت و مذهب

در يونان آن دوران نيز، يونانی بودن يا تعلق داشتن به ملت يونان با عضويت در «ملت مسيحی ارتدکس عثمانی» تعريف شد و بدين جا انجاميد که بلغاريان، مقدونی‌ها و آلبانیايی‌های ارتدکس را نيز يونانی انگاشته می‌شدند.

ناسيوناليزاسيون يا ملت‌سازی از راه دين، بر نيروی سازگاری و تطابق «نظام ملت» و هويت‌های قومی –مذهبی با شرايط تازه در ترکيه مدرن تکيه کرد.

مسيحيان و يهوديان بيرون از ملت ترک

کتاب اسلام، سکولاريسم و ناسيوناليسم در ترکيه نشان می‌دهد که حتا در ناسيوناليسم ترکيه امروز، مسيحيان بيرون از ملت ترکيه به شمار می‌روند؛ زيرا در عهد عثمانی جزوی از امت مسلمان نبوده‌اند.

براين بنياد، گرچه آنان در مقام شهروند ترکيه به رسميت شناخته می‌شوند، از به دست گرفتن منصب‌های بالای نظامی، اداری و سياسی - بر پايه قوانين ترکيه سکولار- هم‌چنان محروم‌اند.

يهوديان در قياس با مسيحيان در ترکيه وضعيت بهتری دارند؛ با آن‌که ايستار دولت ترکيه در برابر آنان سرراست و تهی از ابهام نيست.

به نوشته آقای کاگاپتای، از نظر تاريخی ميان ترکان و يهوديان همواره روابط نيکويی برقرار بوده و زمينه يهودی‌ستيزی در ترکيه وجود نداشته است.

به ويژه در دوران ميانه دو جنگ بزرگ که در کشورهای اروپايی آتش يهودی‌ستيزی افروخته بود و يهوديان با ديواری ستبر از غيريهوديان جدا می‌شدند، در ترکيه زير رهبری کمال آتاتورک چنين تمايز و تبعيضی نبود.

نويسنده کتاب با بهره‌گيری از اسناد نشرنيافته در در نهادهای رسمی و کتاب‌خانه‌های آلمان، فرانسه، بريتانيا و ترکيه نشان داده است که در دوران آتاتورک، ترکيه از ورود هزاران يهودی که، در دهه سی و چهل سده بيستم ميلادی، از آزار کشورهای اروپای مرکزی و شرقی می‌گريختند استقبال کرده است.

با اين حال، از آن‌جا که زبان و ميراث عثمانی «نظام ملت» عناصر سازنده مفهوم ترک بودن شدند، يهوديان - که پاره‌ای از امت مسلمان نبودند يا به ترکی سخن نمی‌گفتند - همواره در حاشيه جامعه و ملت ترک باقی ماندند.

با اين همه، به ويژه در سال‌های اخير، دولت ترکيه از اين رو که همسايه دولت‌های مسيحی است و سودای پيوستن به اتحاديه اروپا را دارد، با نامسلمانان يهودی و مسيحی رفتاری احتياط‌آميز و مداراگرانه داشته است.

مشکل کردهای مسلمان و استقلال طلب

افزون بر اين، تعيين‌کنند‌گی عنصر دين در تعريف ملت ترک سبب شد از آغاز دولت ترکيه با مسلمانان کردی که تمايلات استقلال‌طبلانه داشتند و خود را عضو ملت ترک به شمار نمی‌آوردند، درگير شود و از آنان خرسند نباشد.

در حالی که شماری از اقوام مسلمان مانند بوسنيايی‌ها، قرقيزها، آلبانيايی‌ها، يونانی‌زبان‌های مسلمان و تاتارها به خوبی در ملت ترک جذب و حل شدند، به نوشته سونر کاگاپتای، بسياری از مردم ترکيه درنمی‌يابند چرا شماری از کردها حاضر نيستند خود را عضوی از ملت ترک بدانند و در آن حل و ادغام شوند.

تلاش ناسيوناليست‌های ترکيه برای ترک‌کردن کردها در پرتو دريافت قومی- مذهبی آتاتورک از ناسيوناليسم درک‌شدنی است.

اسلام شريعت و اسلام هويت

از سوی ديگر، در ترکيه ميان دو گونه اسلام، اسلام در مقام دين و اسلام در مقام هويت، تعارض و تنش وجود دارد؛ زيرا فرايند سکولاريزاسيون و ناسيوناليزاسيون (عرفی‌سازی و ملت‌سازی ) در تعامل و دادوستد با يکديگر پيش رفته‌اند و دين اسلام در شکل دادن به هويت ملی اثری عميق نهاده است.

در اين راستا دين در مقام هويت ملی که سرشتی سکولار دارد در قلمرو عمومی نيرومندانه حضور دارد، اما دين در مقام ايمان و اعتقاد مذهبی و آيين و شعاير و شريعت با نهاد و نظام سياسی و اجتماعی سکولار و عرفی کشور سازگار نيست و در نتيجه بيرون از قلمرو عمومی نگاه داشته می‌شود.

در نتيجه احزابی مانند حزب رفاه، در سال‌های آغازين دهه نود ميلادی، يا حزب فضيلت، در سال‌های پايانی همان دهه، وقتی با پرچم اعتقاد اسلامی به قلمرو عمومی و سياست گام نهادند با واکنش سخت بدنه سياسی سکولار رويارو شدند.

سکولاريسم به نمونه ترکيه

ناسيوناليسم ترکی، ناسيوناليسم در اروپای شرقی، در ميانه دو جنگ جهانی، ميراث عثمانی، سياست شهروندی و مهاجرت کمال آتاتورک، کردها، مسلمانان، يونانی‌ها، ارمنی‌ها و يهوديانی که در قلمرو عثمانی زيست می‌کردند و نيز مرزهای قومی-دينی ترک بودن محورهای اصلی پژوهش سونر کاگاپتای در اين کتاب است.

کتاب اسلام، سکولاريسم و ناسيوناليسم در ترکيه که در اصل پژوهشی برای رساله دکترای نويسنده در دانشگاه ييل بوده، اثری است آکادميک، مستدل و مستند.

اين کتاب خواننده را با پس‌زمينه بسياری از گرايش‌ها، روندها و سمت‌گيری‌های سياسی و اجتماعی موجود در جامعه ترکيه امروز آشنا می‌کند و آگاهی‌های علمی درباره کشوری می‌دهد که به هر روی از سويه‌های گوناگون استثنايی در جهان اسلام به شمار می‌رود.

ترکيه و تونس، تنها دو کشور جهان اسلام هستند که به سکولار بودن دولت خود شهره‌اند؛ اما کتاب اسلام، سکولاريسم و ناسيوناليسم در ترکيه مرزها و محدوديت‌های سکولاريسم را در کشوری مانند ترکيه نشان می‌دهد و توانايی‌های آن را برای رويارويی با چالش‌های پيش رو می‌سنجد.

کتابشناخت:
Cagaptay, Soner, Islam, Secularism, and Nationalism in Modern Turkey, who is Turk? Routledge, 2005

برگرفته از سايت «بی.بی.سی»:

http://www.bbc.co.uk/persian/arts/story/2006/02/060214_mj-mkh-islam-secular-turkey.shtml

 بازگشت به خانه